Η μάχη των Πετρανών

Το μήνα Οκτώβριο του 1944, κατέφυγαν στην πόλη της Κοζάνης 300 περίπου οπλισμένοι αντικομμουνιστές οπλίτες από τα Καραγιάννια, τα χωριά της Πτολεμαϊδας, τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα, κυνηγημένοι από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Μία μέρα πριν φύγουν οι Γερμανοί από την πόλη, οι οπλίτες αυτοί εγκαταστάθηκαν στα Πετρανά, χωριό ουδέτερο για όλους.

Τον επόμενο μήνα, παρά τη μεσολάβηση ενός Εγγλέζου στρατηγού, οι αντάρτες και οι οπλίτες απέτυχαν να συνεννοηθούν για μια ειρηνική διευθέτηση των διαφορών τους. Έτσι, το πρωί της 24ης Νοεμβρίου οι αντάρτες επιτέθηκαν στην Κοιλάδα, το Δρέπανο, το Βαθύλακκο και τα Πετρανά. Η επίθεση των ανταρτών άρχισε νωρίς το πρωί, αλλά η σφοδρή ανταλλαγή πυρών κόπασε προς το απόγευμα, όταν μια μάζα οπλιτών έσπασε τον κλοιό κατευθυνόμενη προς το βουνό της Ζαρκαδόπετρας, αδυνατίζοντας σοβαρά την άμυνα και τη διάθεση για περαιτέρω αντίσταση. Έτσι όσοι έμειναν μέσα στο χωριό, παραδόθηκαν μόλις άρχισε να ελαττώνεται το φθινοπωρινό φως.

Οι αντάρτες έχασαν κατά τη διάρκεια των πυρών 10 περίπου άνδρες, ενώ οι αμυνόμενοι λίγο περισσότερους από 5 – ένα βρέφος, το μοναδικό θύμα του χωριού, σκοτώθηκε από θραύσμα όλμου μέσα στην αγκαλιά της μάνας του. Περίπου 40 οπλίτες εκτελέστηκαν μαζικά το βράδυ της ίδιας μέρας μέσα στη φεγγαρόφωτη πλατεία και καμιά 20ριά ατομικά στους δρόμους. Το επόμενο βράδυ τουφεκίστηκαν έξω από τη νότια πλευρά του χωριού 15 περίπου αιχμάλωτοι, που είχαν ανακαλυφθεί μετά από την ημερήσια έρευνα στα πετρόχτιστα οικήματα.

Με τη βοήθεια των κατοίκων γλίτωσαν ένας τραυματισμένος οπλίτης, που υποκρίθηκε τον σκοτωμένο κι ένας άλλος που ξέφυγε καθώς βάδιζαν προς τον τόπο της δεύτερης εκτέλεσης. Οι 20 περίπου αιχμάλωτοι από την Εορδαία, που έτυχαν σε γνωστούς των αντάρτες, όπως στο στρατιωτικό διοικητή του 2/1/28 λόχου του ΕΛΑΣ Διογένη Τσιαμπαλή ή Πτολεμαίο, γλίτωσαν και αυτοί. Όσοι παραδόθηκαν πριν από τη μάχη σώθηκαν όλοι.

Πολιορκητικές κερκόπορτες

Δεν ήταν πρωτόγνωρη η εκατόμβη, αφού στο Κιλκίς είκοσι μέρες νωρίτερα είχαν συμβεί παρόμοια γεγονότα: Ο ΕΛΑΣ είχε πολιορκήσει την πόλη και όταν την κατέλαβε, ένα μέρος των αιχμαλώτων εκτελέστηκαν ατομικά είτε ομαδικά, όπως ακριβώς μετέπειτα στα Πετρανά. Όμως οι αντικομουνιστές οπλίτες της Κοζάνης δε γνώριζαν την υπόθεση του Κιλκίς και ούτε οι αρχηγοί τους τούς είχαν μιλήσει σχετικά, φοβούμενοι μάλλον την ολιγοπιστία των. Είχαν βέβαια προσπαθήσει στις αρχές του δεύτερου δεκαήμερου του Νοέμβρη οι Εγγλέζοι σύνδεσμοι να μεσιτεύσουν στη διένεξη καλώντας τις δύο αντίπαλες πλευρές στην Κοζάνη για συμβιβασμό, μάταια όμως – το μόνο που κατόρθωσαν ήταν να βγάλουν σώους από τα Πετρανά τρεις δεκάδες βαθμοφόρους των αντικομουνιστών, μόνιμους αξιωματικούς, έφεδρους λοχίες και χωροφύλακες, τους οποίους έστειλαν αμέσως στην Αθήνα.

Ακόμα κι αυτοί όμως οι τριάντα βαθμούχοι του ΕΕΣ αν ήταν παρόντες, ήταν απίθανο να αναχαίτιζαν για πολύ την εκδικητική ορμή των ανταρτών, για πέντε τουλάχιστον λόγους:

α) δεν είχαν προλάβει να οχυρώσουν καλά οι αντικομουνιστές οπλίτες τα σπίτια στον ένα μήνα που φιλοξενούνταν εκεί

β) ο όγκος των ανταρτών ήταν σημαντικός: Δύο περίπου συντάγματα (28ο Φλώρινας και 53ο Γρεβενών) μαζί με εφεδρικούς οπλίτες των ιδίων περιοχών

γ) οι κάτοικοι ήταν ουδέτεροι, σχεδόν φιλικοί προς τους αντάρτες, προς τους οποίους εκόμιζαν ζωτικές πληροφορίες

δ) το μωσαϊκό των απείθαρχων αντικομουνιστών ήταν δύσκολο να τιθασευτεί σε ένα ενιαίο αμυντικό σύνολο

ε) η τοπογραφία λειτουργούσε υπέρ των ανταρτών, οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν ακίνδυνα το πεδινό χωριό μέσω του ρέματος Σου Ντερέ ή ανάμεσα από το δασωμένο ύψωμα Κορώνα.

Πιθανές αιτίες

Το φλέγον ερώτημα είναι γιατί έλαβαν χώραν οι εκτελέσεις. Για ποιο λόγο τελικά θερίστηκαν, δεμένοι ή άδετοι, άοπλοι - πρώην βέβαια οπλισμένοι - χωρικοί, αντικομουνιστές επί το πλείστον; Ας ξεκινήσουμε από τα απλούστερα και φανερά: η προφορική μνήμη του χωριού αποδίδει το θανατικό σε μια τυχαία συναισθηματική έξαρση, όταν δηλαδή σκοτώθηκε κατά την επιχείρηση ο αδερφός του καπετάνιου των ανταρτών, οπότε οι αιχμάλωτοι προσφέρθηκαν θυσία στο βωμό της εκδίκησης. Η μανία του ενός ενάντια στην απουσία των πολλών.

Μια άλλη, περισσότερο αποδεκτή αιτία είναι ο θάνατος μιας δεκάδας ανταρτών κατά τη διάρκεια της πολιορκίας. Καθώς ανάμεσα στους επιτιθέμενους είχαν δημιουργηθεί γνωριμίες και φιλίες, η έλλειψη μερικών από αυτούς, ίσως των πιο μαχητικών, δημιούργησε ένα δυσαναπλήρωτο προς στιγμήν ψυχικό κενό, το οποίο επιδιώχτηκε να καλυφθεί με τις εκτελέσεις των αντιπάλων τους. Η άποψη αυτή εξηγεί μεν τις ατομικές εκτελέσεις στους δρόμους, αδυνατεί όμως να ερμηνεύσει τις δύο ομαδικές, μια της πλατείας και την έτερη του νεκροταφείου, για τις οποίες είχαν δοθεί προφανώς άνωθεν εντολές.

Διαφωτιστικό φως ρίχνει στις σκοτεινές πράξεις η γραπτή άποψη του καπετάνιου της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, πρώην καπνεργάτη κι επαγγελματία κομμουνιστή μετέπειτα, του Μάρκου Βαφειάδη. Η υπόθεση των εξοπλισμένων αντικομουνιστών της περιοχής είχε συζητηθεί μεταξύ αυτού και των μελών του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ στην Αθήνα στις αρχές Νοέμβρη του 1944. Αγνοούμε τι πραγματικά ειπώθηκε κι αποφασίστηκε τότε, αλλά σίγουρα αυτό δεν είχε εκφραστεί γραπτά. Μπορεί με βεβαιότητα πάλι να υποτεθεί ότι είχε δοθεί άδεια για το «ξεπάτωμα της αντίδρασης» και η προφορική αυτή εντολή μεταφέρθηκε στους καπετάνιους των τριών συνταγμάτων του ΕΛΑΣ (28ο, 50ό, 53ο) που έλαβαν μέρος στις πολιορκίες των οπλισμένων χωριών. Οι τελευταίοι μετέδωσαν την εντολή στους καπετάνιους των ταγμάτων και οι τελευταίοι προφανώς στους διοικητές των λόχων τους.

Πρόσωπα και πράγματα

Βέβαια εναπόκειτο στους καπετάνιους του ΕΛΑΣ να ερμηνεύσουν κι εφαρμόσουν τις εντολές. Ο διοικητής του αποσπάσματος Σινιάτσικου Αλέξης Ρόσιος ή Υψηλάντης που χτύπησε τα χωριά των Μπουτζακίων, δεν προέβη σε μαζικές εκτελέσεις, παρακούοντας προφανώς. Οι υπόλοιποι ομοιόβαθμοί του όμως απέφυγαν να τον μιμηθούν και οι λόγοι ποικίλουν από το ποιόν του χαρακτήρα έως τη διάθεση για ανέλιξη ή προβολή.

Όσον αφορά στα Πετρανά: Καπετάνιος του 28ου συντάγματος ήταν ο απόφοιτος γυμνασίου Τσοτυλίου και πρώην κοβάρχης του χωριού του Νικόλαος Θεοχαρόπουλος ή Σκοτίδας από το Κυπαρίσσι Γρεβενών. Καπετάνιος του 1ου τάγματος χρημάτισε ο (περιβόητος μετέπειτα) δικηγόρος Γεώργιος Γιαννούλης από το Επταχώρι Καστοριάς. Καπετάνιος του 1ου λόχου, που αποτελούσε την κύρια αιχμή της κρούσης, είχε αναλάβει ο αγρότης Χρήστος Αποστολίδης ή Κεραυνός, πρόσφυγας και κάτοικος Κάτω Κλεινών Φλώρινας. Ο Σκοτίδας δεν έφερνε ποτέ αντιρρήσεις σε άνωθεν εντολές. Ο Γιαννούλης «βαρύνονταν» με αντικομουνιστικές περγαμηνές κατά την πρώτη περίοδο της ανάπτυξης του αντάρτικου και, αποδεχόμενος την ύστατη βία, επιθυμούσε μάλλον να δείξει πιστός. Ο Κεραυνός ήταν ο σκληρότερος από όλους και ο λόγος δεν είναι ανεξάρτητος από τη θέση του στην ιεραρχία, αφού ως διοικητής λόχου εμπλέκονταν άμεσα στην πρώτη γραμμή του πυρός. Επιπλέον «εύκολα νευρίαζε και ξεσπούσε σε βρισίδι…» ο βραχύσωμος καπετάνιος, που διέθετε σταθερά ένα «αξεπέραστο μίσος…» εναντίον του εχθρού.

Η ιδεολογική μεταβλητή

Το ΕΑΜ απέφυγε να γράψει ότι είχαν γίνει εκτελέσεις και θεωρούσε πως λίγοι μόνο οπλίτες σκοτώθηκαν στις μάχες, ενώ οι περισσότεροι κρατήθηκαν στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Τους οπλίτες αυτούς το ΕΑΜ αποκαλούσε δωσίλογους και προδότες της πατρίδας, ενώ οι αντάρτες πίστευαν ότι αυτοί ήταν οι πραγματικοί πατριώτες. Πρόκειται δηλαδή για το δίπολο πατριωτισμός –προδοσία, δίπολο που εξακολουθεί να διαδίδεται ως σήμερα από τους ιδεολογικούς επιγόνους των ανταρτών.

Οι αντικομμουνιστές θεωρούσαν ότι στο όνομα των ανταρτών του ΕΛΑΣ και των κομουνιστών καθοδηγητών τους πολεμούσαν τους Βουλγάρους, καθώς κομουνιστής και Βούλγαρος είχε γι αυτούς το ίδιο νόημα, αφού το ΚΚΕ της εποχής απαιτούσε την αυτονομία της Μακεδονίας, του τόπου δηλαδή όπου διαδραματίζονταν τα γεγονότα. Τις εκατοντάδες εκτελέσεις του Νοεμβρίου του 1944 οι αντικομουνιστές θεώρησαν ότι τις έκαναν Βούλγαροι κι όχι Έλληνες – σήμερα βέβαια ξέρουμε ότι τα συντάγματα του ΕΛΑΣ που χτύπησαν τα προσφυγικά χωριά αποτελούνταν εν μέρει μόνο από Σλαβόφωνους, ενώ οι υπόλοιποι ήταν κατά ένα μεγάλο ποσοστό ελληνόφωνοι ντόπιοι ή πρόσφυγες. Πρόκειται δηλαδή εδώ για το δίπολο κομουνισμός – αντικομουνισμός, το οποίο προβάλλεται ακόμη και σήμερα. Ποιο από τα δύο ήταν ή είναι και σήμερα αληθινό;

Εθνικιστές οπλίτες και αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν νικήσει μαζί τους Ιταλούς στον Φαρδύκαμπο το Μάρτιο του 1943, αλλά μετά από ένα μήνα οι αντάρτες επιτέθηκαν εναντίον των εθνικιστών στον Αυγερινό του Βοΐου, το Μελάνθιο της Καστοριάς και στα Ίμερα της Κοζάνης και στη Θεσσαλία εναντίον του τμήματος του ταγματάρχη Κωστόπουλου, ενώ την ίδια περίοδο εκτέλεσαν αξιωματικούς κι εθνικιστές οπλίτες. Το καλοκαίρι του ιδίου έτους δημιουργήθηκε η οργάνωση ΠΑΟ, αλλά οι αντάρτες την καταδίωξαν ως το Κιλκίς και τη διέλυσαν. Οι λίγοι αντικομουνιστές που γύρισαν πίσω, για να επιζήσουν, ζήτησαν από τους Γερμανούς να τους επιτρέψουν να φέρουν όπλα - ανάμεσά τους κι ο Μιχάλαγας, που πριν του κλέψουν τα ζώα στο Σαραντάπορο οι αντάρτες, έδινε την πιο μεγάλη οικονομική ενίσχυση στο ΕΑΜ Σερβίων όπου έμενε.

Στην καρδιά του χειμώνα του 1943 - 44 οι αντάρτες χρειάζονταν χιλιάδες οκάδες τροφή και θέλησαν να την πάρουν με ή χωρίς πληρωμή από τα πεδινά χωριά, γι αυτό και επιτέθηκαν στον Πελαργό, τα Λεύκαρα, τη Σκάφη και την Κάτω Κώμη. Λίγο αργότερα σκότωσαν ένα Γερμανό χειρούργο κοντά στο Βατερό με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να εκτελέσουν δεκάδες αθώους και να αιχμαλωτίσουν όλους τους άνδρες των Καραγιαννίων. Οι τελευταίοι για να ελευθερωθούν αναγκάστηκαν να οπλιστούν με τα δικά τους όπλα, φυλάγοντας τα χωριά τους από τις επισκέψεις των ανταρτών που ζητούσαν τροφές και λεφτά, επισκέψεις που προκαλούσαν αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών. Όποιο χωριό βρισκόταν σε δημόσιο δρόμο και κοντά σε γερμανικές φρουρές, για να μην καταστραφεί έπρεπε ή να οπλιστεί εναντίον των ανταρτών ή να μείνει ουδέτερο, αλλά την ουδετερότητα οι αντάρτες τη θεωρούσαν έχθρα. Έτσι δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς ότι οι οπλίτες πήραν όπλα για να υπερασπίσουν τα γεννήματά τους και τη ζωή τους άμεσα από τους αντάρτες κι έμμεσα από τους Γερμανούς, κι όχι επειδή δεν αγαπούσαν την πατρίδα τους. Άραγε πόσο πατριώτες ήταν οι αντάρτες, που τις περισσότερες σφαίρες τους τις είχαν ξοδέψει εναντίον Ελλήνων κι όχι κατά των κατακτητών; Και που μάλιστα οι πολιτικοί τους καθοδηγητές ήθελαν την αυτονομία της Μακεδονίας; Νομίζει ακόμη κανείς ότι το δίπολο πατριωτισμός – προδοσία ισχύει;

Το άλλο δίπολο κομουνισμός –αντικομουνισμός είναι αληθινό στις γενικές του γραμμές, διότι εντάσσεται στο κλίμα της εποχής, αλλά πόσοι από αυτούς που πολέμησαν γνώριζαν την πραγματική της διάσταση; Τι ήξερε π.χ. από κομουνισμό ο 20χρονος αντάρτης Χρήστος Πετσανίδης από τις Πέτρες Φλώρινας και τι από εθνικισμό ο 17χρονος οπλίτης Ευστράτιος Σοφιανίδης από την Αναρράχη που έχασαν τη ζωή τους αντίπαλοι στα Πετρανά την ίδια μέρα; Γιατί και για ποιους τελικά σκοτώθηκαν;

Συμπεράσματα

Οπωσδήποτε οι εκτελέσεις εντάσσονται στο φόντο μιας δύσκολης εποχής, γεμάτη με αίμα και βία. Μέσα στα πλαίσιά της ξετυλίγονταν η αδυσώπητη πάλη για κυριαρχία κι ανάληψη της εξουσίας, κυρίως με τη βοήθεια των όπλων, αφού η πολιτική επικοινωνία είχε αποδειχτεί ανεπαρκής και κάθε υπάκουη ευθυγράμμιση σε επαγόμενους κανόνες φαινόταν ως αρετή. Νεκροί αντάρτες και ιδίως όσοι τραυματίες ψυχορραγούσαν μέσα στην κρύα πάχνη του πετρανιώτικου δειλινού, ενίσχυσαν τα ένστικτα του μένους, για τα οποία εθεωρείτο ότι μόνο με την αποφορά του αίματος μπορούσαν να κορεστούν. Συνέτειναν όλα μαζί.

σύνθεση κειμένων του Θανάση Καλλιανιώτη

δείτε εδώ κι εδώ

Σχόλιο Ν.Π:

Η προσπάθεια του κ. Καλλιανιώτη να συλλέξει μαρτυρίες και ιστορικά στοιχεία για τα γεγονότα της εποχής στην περιοχή μας είναι αξιέπαινη, ενώ η επιλογή του να κρατήσει μία "επιστημονική ουδετερότητα" οδήγησε σε απαντητικά κείμενα έντονης κριτικής εναντίον της δουλειάς του, από τη μεριά της αριστεράς. Δεν συμφωνούμε απόλυτα με την ερμηνεία των γεγονότων και τα συμπεράσματα του συγγραφέα, αλλά πλέον, το ζήτημα είναι πως η δικτατορία του "πολιτικά ορθού" και της μαρξιστικής διανόησης φιμώνει οποιαδήποτε φωνή δεν ταυτίζεται με την πολιτική της γραμμή. Οι πατριώτες και αντικομμουνιστές οπλίτες της περιοχής μας στιγματίστηκαν ως "αντιδραστικοί" από τους μπολσεβίκους και οι αρχές του τόπου αποφάσισαν πως δεν τους πρέπει καμία τιμή, αφού ο Δήμος Σερβίων, εδώ και τρία χρόνια περίπου, έχει εξαφανίσει το γλυπτό προς τιμή των οπλιτών της ΠΑΟ, από την κεντρική πλατεία του Βαθυλάκκου. Απέναντι σ' αυτή τη δικτατορία σκέψης (και όχι μόνο), επιλέγουμε τον δρόμο της αντίστασης γνωρίζοντας πως ο αγώνας μας είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στην λήθη!

 

http://www.neapatrida.gr/